ΠΥΡΟΒΟΛΟ ΑΝΕΥ ΟΠΙΣΘΟΔΡΟΜΗΣΕΩΣ Μ40Α1 των 106 χιλιοστών: Παλιό, αλλά ακόμα χρήσιμο

Γράφει ο Κωνσταντίνος Τσαγανάς-Τακαντζάς

Το ΠΑΟ Μ40Α1 είναι ένα από τα οπλικά συστήματα που πλέον θεωρούνται κατά γενική ομολογία «κλασικά», όντας σε υπηρεσία και έχοντας γνωρίσει πλούσια πολεμική δράση από το 1955 που αρχικά υιοθετήθηκε από τον αμερικανικό στρατό ως τις μέρες μας, αξιοποιούμενο από πολλές στρατιωτικές και παραστρατιωτικές δυνάμεις ανά την υφήλιο, συμπεριλαμβανομένων και του ΕΣ και της ΕΦ. Η χρηστικότητά του αντισταθμίζει και με το παραπάνω τα μειονεκτήματα, ή – καλύτερα – το γεγονός ότι θεωρείται τεχνολογικά ξεπερασμένο μετά την ευρεία διάδοση των κατευθυνόμενων αντιαρματικών βλημάτων, παράλληλα δε έχει αποδειχθεί δεκτικό σε αναβαθμίσεις χάρη στις οποίες διατηρεί αξιοπρεπείς επιδόσεις ακόμη και κατά σύγχρονων αρμάτων μάχης.

Γενικά περί ΠΑΟ

Η βασική ιδέα από την οποία δημιουργήθηκαν τα πυροβόλα άνευ οπισθοδρομήσεως είναι η εξάλειψη στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό της ανάκρουσης, ώστε το σύστημα που θα προκύψει να μη χρειάζεται βαρύ κιλλίβαντα και σύστημα οπισθοδρόμησης, και ως εκ τούτου να είναι αρκετά ελαφρύ για να τοποθετηθεί σε αεροσκάφη (όπως, για παράδειγμα, το Davis του 1915, το πρώτο που κατασκευάσθηκε με βάση αυτή την ιδέα), μικρά σκάφη επιφανείας, ή για χρήση από ελαφρές δυνάμεις ως φορητό πυροβολικό.

Η λειτουργία τους βασίζεται στην αρχή διατήρησης της ορμής. Προκειμένου να επιτευχθεί αυτό, το άθροισμα των ασκούμενων δυνάμεων θα πρέπει να είναι μηδέν (στην πράξη να πλησιάζει όσο γίνεται περισσότερο το μηδέν). Αυτό επιτυγχάνεται με την άσκηση δύναμης προς την αντίθετη κατεύθυνση από αυτήν της ανάκρουσης που πρέπει να εξουδετερωθεί, με τη διάχυση μέρους των αερίων που παράγει η καύση του προωθητικού γεμίσματος προς τα πίσω μέσω κατάλληλου ακροφυσίου.

Το τελικό αποτέλεσμα είναι ένα πυροβόλο πολύ ελαφρύτερο από ένα συμβατικό του ίδιου διαμετρήματος, αλλά με αρκετά μειονεκτήματα. Πρώτον, είναι μάλλον μη αποδοτικό, καθώς μεγάλο μέρος των αερίων της καύσης του προωθητικού δεν επιδρά επί του βλήματος, αλλά αναλώνεται για την εξουδετέρωση της ανάκρουσης, με αποτέλεσμα οι αρχικές ταχύτητες που επιτυγχάνονται να είναι μικρότερες αυτών των συμβατικής σχεδίασης πυροβόλων με παρόμοιου βάρους βλήματα και ποσότητα προωθητικού. Δεύτερον, ο κώνος αερίων που εκτοξεύεται με μεγάλη ταχύτητα όπισθεν του ΠΑΟ δημιουργεί μια αρκετά μεγάλη επικίνδυνη ζώνη που απαιτεί τη λήψη ειδικών μέτρων ασφαλείας κατά τη βολή και, τρίτον, ο ίδιος αυτός κώνος έχει μεγάλο οπτικό και υπέρυθρο ίχνος, αποκαλύπτοντας τη θέση βολής.

Εντούτοις, τα ΠΑΟ γνώρισαν μεγάλη διάδοση και δεν άρχισαν να εκτοπίζονται παρά μόνον από τη δεύτερη γενιά κατευθυνόμενων αντιαρματικών βλημάτων που είχαν ημιαυτόματη καθοδήγηση στη γραμμή θέας (SACLOS), δεδομένου ότι τα χειροκίνητης καθοδήγησης (MCLOS) πρώτης γενιάς Α/Τ Κ/Β είχαν μεγάλο ελάχιστο βεληνεκές και μικρά ποσοστά ευστοχίας σε επιχειρησιακές συνθήκες. Ακόμα και σήμερα όμως, διατηρούν τη χρησιμότητά τους ως γενικής χρήσης φορητά όπλα πεζικού (Μ67, Carl Gustaf M1-M4, κλπ.) ή ως όπλα υποστήριξης (SPG-9, M40A1, κλπ). Παράλληλα δε, η σύγχρονη τεχνολογία παρέχει ποικιλία λύσεων για την αναβάθμισή αυτών και των πυρομαχικών τους, ώστε να συνεχίσουν να αποδίδουν ακόμα και στο σύγχρονο πεδίο μάχης, με κλάσμα του κόστους των πιο εξελιγμένων, αλλά ακριβότερων, συστημάτων κατευθυνόμενων βλημάτων.  

Το Μ40Α1

Η βασική διαμόρφωση του συστήματος παραμένει ουσιαστικά αναλλοίωτη από το 1943 που ξεκίνησαν οι δοκιμές του διαμετρήματος 57 χιλιοστών Τ15 – μετέπειτα τυποποιήθηκε ως Μ18 και χρησιμοποιήθηκε από πολλές χώρες, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα. Μετά από διαδοχικές μεγεθύνσεις, προέκυψαν τα Μ20 των 75 χιλιοστών, το όχι ιδιαίτερα επιτυχημένο Μ27 των 105 χιλιοστών και το Μ40, επίσης 105 χιλιοστών, αλλά αναφερόμενο ως 106 χιλιοστών για αποφυγή κατά λάθος χρήσης πυρομαχικών προοριζόμενων για το Μ27, το οποίο και αντικατέστησε.

Στη βασική του μορφή αποτελείται από το ραβδωτό σωλήνα – εξ ου και η αναφορά του στην αγγλική ορολογία ως «recoilless rifle» (τα λειόκαννα ΠΑΟ αναφέρονται ως «recoilless guns»), το κλείστρο με διακεκοµµένες ραβδώσεις και το μοχλό του, τη θαλάμη που περιλαμβάνει και αριθμό οπών, το ακροφύσιο, το αγκωνωτό σκοπευτικό τηλεσκόπιο σειράς M92 με τη βάση και το προστατευτικό κάλυμμά του, το τυφέκιο επισήμανσης M8C (διαμετρήματος 12,7×77 χιλιοστών η βολίδα του οποίου έχει σχεδόν πανομοιότυπα βλητικά χαρακτηριστικά με τα πυρομαχικά των 106) με τον γεμιστήρα του και τον τρίποδα Μ79 που έχει μορφή μονότροχης χειράμαξας με αναδιπλούμενες χειρολαβές, επιτρέποντας στο πλήρωμα του ΠΑΟ να το μετακινήσει για μικρές αποστάσεις με τα χέρια. Στον Μ79 είναι ενσωματωμένοι και δυο χειροστρόφαλοι, ένας για την περιστροφή και ένας για την ανύψωση/καταβίβαση του πυροβόλου. Ο πρώτος διαθέτει και κομβίο απεμπλοκής ώστε να επιτρέπεται η ταχεία περιστροφή του απλά τραβώντας ή σπρώχνοντας τον σωλήνα. Η σκανδάλη, που βρίσκεται στο μέσο του χειροστροφάλου ανύψωσης, έχει μορφή κομβίου. Όταν ο πυροβολητής την τραβάει, πυροδοτείται το τυφέκιο επισήμανσης. Ωθώντας την πυροδοτείται το ΠΑΟ.

Η τυπική διαδικασία είναι ο πυροβολητής να χρησιμοποιεί το τυφέκιο επισήμανσης μέχρι να παρατηρήσει τη χαρακτηριστική τούφα καπνού από την πρόσκρουση της ειδικής βολίδας των 12,7 στο στόχο και μετά να βάλλει το βλήμα των 106.

Δύναται να βάλλει ποικιλία πυρομαχικών, συμπεριλαμβανομένων κοίλου γεμίσματος αντιαρματικών (ΗΕΑΤ), παραμορφούμενης κεφαλής κατά οχυρώσεων (HEP/HESH), κατά προσωπικού (APERS) και απλών εκρηκτικών (ΗΕ). Κατά τη βολή, μέρος των αερίων από την καύση του προωθητικού γεμίσματος ωθεί το βλήμα προς τον στόχο, ενώ ταυτόχρονα άλλο μέρος τους διαρρηγνύει την προστατευτική εσωτερική επένδυση του διάτρητου κάλυκα και εν συνεχεία μέσω των οπών του κάλυκα και της θαλάμης κατευθύνεται προς το ακροφύσιο, από το οποίο και διαφεύγει στο εξωτερικό περιβάλλον, εξουδετερώνοντας σχεδόν τελείως την ανάκρουση.

Αναβάθμιση

Το παράδειγμα της Κύπρου

Εδώ και αρκετά χρόνια, η Εθνική Φρουρά, αναγνωρίζοντας αφενός την αξία του Μ40Α1 και αφετέρου επιθυμώντας να ενισχύσει τις ικανότητες των μονάδων της στον αντιαρματικό αγώνα, αποφάσισε να εφαρμόσει πρόγραμμα αναβάθμισης των ΠΑΟ που διέθετε. Η συλλογή που τελικά επελέγη ήταν η Retrofit Kit της σουηδικής Bofors που περιλαμβάνει σκοπευτικό με ενσωματωμένο τηλέμετρο λέιζερ SIMRAD LP101 που δίνει τη δυνατότητα ακριβούς βολής στα 1.500 μέτρα και το οποίο μπορεί επιπλέον να δεχθεί και ΟΝΥΠΑΣ ενίσχυσης ειδώλου SIMRAD KN230, ενώ η αποτελεσματικότητά του βελτιώνεται με τη χρήση πυρομαχικών 3Α-ΗΕΑΤ-Τ, επίσης της Bofors. Η ΕΦ, η οποία σημειωτέον προτίμησε να διατηρήσει ως εφεδρικό το τυφέκιο επισήμανσης M8C, συνεχίζει να αξιοποιεί τα αναβαθμισμένα Μ40Α1 μέχρι σήμερα, τοποθετημένα επί οχημάτων παντοδαπού εδάφους MS-290GD και Land Rover Defender 90.

Τι θα μπορούσε να κάνει ο ΕΣ

Αν και η αναβάθμιση που επέλεξε η Κύπρος απέδωσε ένα οπλικό σύστημα πολύ αποτελεσματικότερο του αρχικού, δεν παύει να πρόκειται για μια μάλλον παρωχημένη διαμόρφωση (πρωτοεμφανίσθηκε προ τριακονταετίας περίπου), ειδικά σε ό,τι αφορά το σύστημα νυκτερινής παρατήρησης και σκόπευσης, δεδομένου ότι βασίζεται σε διόπτρα ενίσχυσης ειδώλου. Εδώ έχουμε το παράδοξο η αδράνεια του Ελληνικού Στρατού στο συγκεκριμένο ζήτημα να μπορεί να θεωρηθεί ότι μακροπρόθεσμα έχει λειτουργήσει υπέρ του. Πιο συγκεκριμένα, η τεχνολογία στους τομείς των μικροηλεκτρονικών και των ηλεκτροοπτικών έχει εξελιχθεί στο βαθμό που πλέον υπάρχει μεγάλος αριθμός δυνητικών επιλογών για διάφορα υποσυστήματα τα οποία θα μπορούσαν να συμπεριληφθούν σε κάποιο πρόγραμμα αναβάθμισης, εφόσον βέβαια ληφθεί και η σχετική απόφαση.

Όπως και για κάθε πυροβόλο, η όποια αναβάθμιση θα εστιάζει στους εξής τομείς: Σύστημα Ελέγχου Πυρός (ΣΕΠ), Πυρομαχικά και – προαιρετικά – Ευκινησία.

ΣΕΠ: Εδώ υπάρχει η μεγαλύτερη δυνατή ευελιξία όσον αφορά την έκταση και τις δυνατότητες που θα προσδώσει μια πιθανή αναβάθμιση. Εννοείται ότι για μεγαλύτερες δυνατότητες απαιτείται πιο πολύπλοκο σύστημα και συνεπάγεται και μεγαλύτερο φυσικά κόστος. Το λιγότερο που μπορεί να γίνει σε αυτήν την περίπτωση είναι η προμήθεια διοπτρών θερμικής απεικόνισης, οι οποίες θα κουμπώνουν στο Μ92 χωρίς άλλη τροποποίηση πέραν της προσθήκης κατάλληλης βάσης για τη νέα διόπτρα. Ενδεικτικά αναφέρονται ως δυνητικές επιλογές η MLΤ-IRS-75H της Miltech Hellas και η THERMIS Mk2 της Θέων Αισθητήρες. Στην περίπτωση αυτή ο τρόπος σκόπευσης, με χρήση του τυφεκίου επισήμανσης, παραμένει ως έχει. Πιο ακριβή, αλλά σίγουρα καλύτερη επιλογή, θα ήταν η υιοθέτηση συστήματος με τηλέμετρο λέιζερ, ουσιαστικά ένα πιο σύγχρονης τεχνολογίας αντίστοιχο του προαναφερθέντος SIMRAD LP101 και ενσωματωμένη ή προσθαφαιρούμενη κάμερα θερμικής απεικόνισης. Εξυπακούεται ότι το προτιμότερο θα ήταν ένα σύγχρονο, ολοκληρωμένο σύστημα ελέγχου πυρός με ενσωματωμένο υπολογιστή δεδομένων βολής και ενδεχομένως και καταδείκτη λέιζερ για χρήση κατευθυνόμενων βλημάτων, παρά το πολύ υψηλότερο κόστος σε σχέση με τις ήδη αναφερθείσες απλούστερες λύσεις. Σε κάθε περίπτωση, είναι μάλλον προτιμητέα η διατήρηση του τυφεκίου επισήμανσης M8C ως εφεδρικού μέσου σκόπευσης.

Πυρομαχικά (για χρήση κατά αρμάτων): Εδώ οι επιλογές είναι αρκετά πιο περιορισμένες, καθώς είναι μόνον δύο (για συμβατικά βλήματα): Το 3Α-ΗΕΑΤ-Τ της BAE Systems Bofors και τα HEAT RAT 700 (απλό) & HEAT-T 3.1 RAT 700 (με τροχειοδείκτη) της αυστριακής Intertechnik. Τα ανωτέρω προσφέρουν διατρητική ικανότητα μεγαλύτερη των 700 χιλιοστών ελατού χάλυβα θωρακίσεως (RHA), πολύ ανώτερη αυτής του Μ344Α1 που είναι της τάξης των 400 χιλιοστών RHA.

Επιπλέον, δεν θα πρέπει να αγνοηθεί η πιθανότητα χρήσης και κατευθυνόμενου αντιαρματικού βλήματος εκτοξευόμενου από την κάννη του πυροβόλου (Cannon-Launched Guided Missile/CLGM).

Το μοναδικό κατάλληλο είναι το LAHAT (Laser Homing Anti-Tank) της ισραηλινής ΙΑΙ. Πρόκειται για τρίτης γενιάς Α/Τ Κ/Β με ημιενεργό καθοδήγηση λέιζερ, υψηλής διατρητικής ικανότητας (περί τα 800 χιλιοστά RHA) χάρη στη διπλή εν σειρά κεφαλή κοίλου γεμίσματος που φέρει και επεκτείνει το βεληνεκές του πυροβόλου στα έξι με οκτώ χιλιόμετρα. Η κατάδειξη του στόχου μπορεί να γίνει είτε από το ΣΕΠ του πυροβόλου είτε από ανεξάρτητο παρατηρητή. Μπορεί δε να επιλεγεί διαμόρφωση προσβολής του άνω τμήματος του στόχου (top attack) ή απευθείας, αναλόγως της φύσης του τελευταίου. Αν και φυσικά κοστίζει πολύ περισσότερο από ένα συμβατικό βλήμα, οι επιδόσεις του συνηγορούν υπέρ της εξέτασης της δυνατότητας υιοθέτησής του. Ένα ακόμα πλεονέκτημά του είναι το μικρό προωθητικό γέμισμα που χρησιμοποιεί για την έξοδο από την κάννη πριν ενεργοποιηθεί ο πυραυλοκινητήρας πτήσης. Αυτό συνεπάγεται και μικρό ίχνος κατά τη βολή, ενώ ταυτόχρονα δεν παρεμβάλλεται καπνός στη δέσμη λέιζερ που είναι απαραίτητη για την καθοδήγηση του βλήματος.

Ευκινησία: Ίσως φαίνεται περίεργη η αναφορά στη συγκεκριμένη κατηγορία, δεδομένου ότι συνήθως τα Μ40Α1 του ΕΣ είναι αυτοκινούμενα επί οχημάτων ¼ τόνου MS-240GD. Ο συνδυασμός με ελαφρύ τροχοφόρο όχημα διαμόρφωσης 4×4 είναι συνήθης για ΠΑΟ παγκοσμίως, καθώς έχει τα πλεονεκτήματα της επαρκούς ευκινησίας και του μικρού σχετικά μεγέθους, που διευκολύνουν την απόκρυψη και τη διαφυγή μετά τη βολή, αλλά – πλην ελαχίστων εξαιρέσεων – στερούνται προστασία έστω και στοιχειώδους θωράκισης και ο διαθέσιμος χώρος επαρκεί για μεταφορά πολύ μικρού αριθμού εφεδρικών βλημάτων.

Μια πιθανή λύση είναι η αντιγραφή μιας διαμόρφωσης που χρονολογείται ήδη από τον πόλεμο του Βιετνάμ, και συγκεκριμένα την τοποθέτηση του Μ40Α1 επί ΤΟΜΠ Μ113Α1/Α2. Τότε, σε αρκετά οχήματα του τύπου είχαν προσαρμοσθεί ΠΑΟ των 106 σε βάση δεξιά της θυρίδας οροφής του διαμερίσματος προσωπικού. Η χρήση ερπυστριοφόρου ΤΟΜΠ ως φορέα ΠΑΟ έχει το πλεονέκτημα, πέραν της προστασίας θώρακα, του επαρκούς εσωτερικού χώρου για το πλήρωμα, τα ατομικά τους υλικά και για ικανή ποσότητα πυρομαχικών διαφόρων τύπων. Αν μάλιστα το Μ40Α1 είναι αναβαθμισμένο, στο φόρτο πυρομαχικών θα μπορούν να περιλαμβάνονται και κατευθυνόμενα βλήματα.

Επιπλέον, σε κάποιες περιπτώσεις, η τακτική κατάσταση ενδέχεται να επιβάλλει την εκφόρτωση του ΠΑΟ από το όχημα-φορέα και τη χρησιμοποίησή του ως αυτόνομο πυροβόλο. Ο υφιστάμενος τρίποδας/κιλλίβαντας δεν είναι όμως ο ιδανικός από άποψη ευστάθειας και ευκολίας κατά τη μετακίνηση με τα χέρια. Για το λόγο αυτό, διάφοροι χρήστες ανέπτυξαν δικούς τους, συνήθως δίτροχους κιλλίβαντες, που εξαλείφουν το μειονέκτημα αυτό, αλλά διατηρούν χαμηλό προφίλ, σε αντίθεση με την απλή φόρτωση του όπλου σε υφιστάμενο ρυμουλκούμενο. Ενδεικτικά αναφέρονται η Αυστρία, η Νορβηγία και η Νότια Αφρική, ενώ η επιλογή της Βενεζουέλας, αν και με μεγαλύτερο ύψος, προβλέπει θέσεις μεταφοράς πυρομαχικών για το ΠΑΟ και το τυφέκιο επισήμανσης επί του νέου ρυμουλκούμενου κιλλίβαντα. Αν κριθεί επιθυμητό, αριθμός εγχώριας κατασκευής κιλλιβάντων θα μπορούσε να χορηγηθεί σε μονάδες που διαθέτουν ΠΑΟ Μ40Α1 για χρήση εάν και εφόσον απαιτηθεί. Δεδομένου δε ότι δεν θα χρειάζεται να μεταφέρουν μέσω των σκελών τους μέρος της δύναμης της ανάκρουσης στο έδαφος, όπως συμβαίνει με συμβατικά Ρ/Κ πυροβόλα, η κατασκευή τους αρκεί να είναι όσο χρειάζεται στιβαρή για το βάρος του όπλου και την έλξη από ελαφρύ όχημα με υψηλές ταχύτητες, της τάξης των 60-70 χιλιομέτρων την ώρα.

Συμπερασματικά

Το ΠΑΟ Μ40Α1 είναι ακόμα μια περίπτωση όπου η ηλικία ενός οπλικού συστήματος δεν το καθιστά αυτομάτως και άχρηστο. Αντίθετα, παρά τα όποια μειονεκτήματά του, τα οποία ήδη εκτέθηκαν ανωτέρω, μια σχετικά χαμηλού κόστους αναβάθμιση θα αυξήσει κατακόρυφα τη φονικότητά του, ενώ παράλληλα θα διατηρείται η δυνατότητα χρήσης όλης της υφιστάμενης σειράς πυρομαχικών (η οποία ιδανικά θα πρέπει να ανανεωθεί και να εμπλουτισθεί), παραμένοντας ένα γενικής χρήσης όπλο με έμφαση στον αντιαρματικό αγώνα, σε αντίθεση με τα εξειδικευμένα αντιαρματικά κατευθυνόμενα βλήματα, τα οποία – με εξαίρεση τα θερμοβαρικά βλήματα των Kornet-E – έχουν μόνον κεφαλές κοίλου γεμίσματος.